ابومنصور موهوب بن احمد جوالیقیجَوالیقی، ابومنصور موهوب بن احمد، ادیب، لغوی و نحوی بغدادی قرن ششم است. فهرست مندرجات۲ - نام جوالیقی ۳ - تحصیلات و اساتید ۴ - شاگردان ۵ - ویژگیهای فردی ۵.۱ - کتابت ۵.۲ - تبحر در ادبیات ۵.۳ - تبحر در لغت ۶ - مذهب ۷ - وفات ۸ - آثار ۸.۱ - المُعَرَّب مِن الکلام الاعجمی ۸.۲ - شرح ادب الکاتب ۸.۳ - تکملةُ اِصلاح ما تَغْلَطُ فیه العامّه ۸.۴ - اختصرا شرح امثله سیبویه ۸.۵ - العروض ۸.۶ - مختصر صحاح الغه ۸.۷ - المختصر فی النحو ۸.۸ - ما جاءَ علی فَعَلْتُ و اَفْعَلْتُ بمعنی واحد ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - تولدوی در ذیحجه ۴۶۵ [۱]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۸، ص۴۶، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
یا در ۴۶۶ [۳]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۰۵.
[۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۶، ص۲۷۳۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
در خاندانی کهن در بغداد زاده شد. [۵]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۵، ص۱۶۳، ج۱، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۷)، ج۵، نقله الی العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره (۱۹۷۷).
هر دو تاریخ از خود او نقل شده است. [۶]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۴۴، چاپ هنری لاووست و سامی دهان، دمشق ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
۲ - نام جوالیقیوی به ابن‌جوالیقی نیز مشهور است. [۷]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۴۳.
[۸]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۰، ص۸۹.
واژه جوالیقی، منسوب به جَوالیق، جمعِ جُوالِق، است. [۹]
عمرو بن‌عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، ج۳، ص۶۱۵، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره (۱۳۸۵ /۱۹۹۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۱۰]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۰۴.
به گفته خود او، [۱۱]
موهوب بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، ص۱۱۰، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
جُوالق (و جُوال) مُعرَّب گُواله (کیسه بزرگ) است. [۱۲]
محمدحسین بن خلف‌برهان، برهان قاطع، ذیل «گُوال «، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱.
گویا یکی از نیاکان وی، جوال‌دوز یا جوال‌فروش بوده است. [۱۳]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۰۵.
در عربی، غالباً صفت نسبی با واژه مفرد ساخته می‌شود؛ ازاین‌رو، ساخته شدن صفت نسبی با جوالیق، که جمع است، نادر می‌باشد. [۱۴]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۴۴.
در این باره مناظره‌ای نیز میان جوالیقی و هروی نحوی (متوفی ۵۳۶) در بغداد درگرفت. [۱۵]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱، ص۳۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۶]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۱، ص۲۳۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۳ - تحصیلات و اساتیدجوالیقی از نوجوانی به دانش‌اندوزی و سماع از استادان روی آورد. شهورترین استاد او خطیب تبریزی (متوفی ۵۰۲)، مدرّس نظامیه بغداد، بود که جوالیقی هفده سال در محضر وی دانش اندوخت و ملازم اوگشت. [۱۷]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۰۵.
[۱۸]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج۱۸، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۱۹]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۶۳۳ـ۱۶۳۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۰]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۶، ص۲۷۳۵، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۱]
بطرس بستانی، کتاب دائره المعارف: قاموس عام‌لکل فن و مطلب، ذیل مادّه، بیروت ۱۸۷۶ـ۱۹۰۰، چاپ افست.
پس از فوت خطیب تبریزی، ابوالحسن علی‌بن‌محمد فَصیحی (متوفی ۵۱۰) در نظامیه بغداد جانشین وی شد، ولی چون شیعه بود اخراج گردید و جوالیقی در آن‌جا به تدریس پرداخت. [۲۲]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۵، ص۱۹۶۴، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۴ - شاگردانجمع کثیری در محضر جوالیقی دانش اندوختند که خود نیز به آن تصریح‌کرده‌اند، از جمله عبدالکریم سمعانی (متوفی ۵۶۲)، [۲۳]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۰۵.
ابوالبرکات ابن‌انباری (متوفی ۵۷۷) [۲۴]
ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
و عبدالرحمان ابن‌جوزی (متوفی ۵۹۷). [۲۵]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج۱۸، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۲۶]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱، ص۴۴۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۷]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۲، ص۸۰۳، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۸]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۳، ص۱۳۳۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۲۹]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۴، ص۱۶۶۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۰]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۶، ص۲۵۷۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۱]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۶، ص۲۸۱۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۳۲]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۱، ص۸۸ـ۸۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۳۳]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۱، ص۳۳۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۳۴]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۲، ص۹۹، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۳۵]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۲، ص۲۹۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۳۶]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۳، ص۲۱۴، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۳۷]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۴، ص۳۸۹.
[۳۸]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۸۳.
[۳۹]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۶، ص۲۳۱.
مُقْتَفی لاَمراللّه عباسی (۵۳۰ ـ ۵۵۵ ه.ق) در دوره خلافت، نمازهایش را به امامت جوالیقی برگزار می‌کرد و مدتی نیز نزد او دانش اندوخت [۴۰]
ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
[۴۱]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج۱۸، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
که اثر آن در توقیعات خلیفه آشکار گشت. [۴۲]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۴۴، چاپ هنری لاووست و سامی دهان، دمشق ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
[۴۳]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۱۲۷.
۵ - ویژگیهای فردیدر بسیاری از منابع به پارسایی، دانایی، خردمندی و حافظه قوی جوالیقی اشاره شده است. [۴۴]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۰۵.
[۴۵]
ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
[۴۶]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۳، ص۳۳۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
جوالیقی کم و سنجیده سخن می‌گفت و اگر در باره چیزی که نمی‌دانست از وی پرسشی می‌شد، ناآگاهی خود را بر زبان می‌آورد. [۴۷]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج۱۸، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۴۸]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۶، ص۲۷۳۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۵.۱ - کتابتوی بسیاری از کتابهای ادب و حدیث را کتابت کرده بود و خطش چنان خوش بود که مردم برای به دست آوردن دست‌خطی از او پول فراوان می‌پرداختند. [۴۹]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۶، ص۲۷۳۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۵۰]
ابن‌دمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، ج۱، ص۴۰۳، چاپ محمد مولود خلف و بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
۵.۲ - تبحر در ادبیاتجوالیقی را امام در لغت، نحو، ادب و یگانه دوران معرفی کرده‌اند. [۵۱]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۱، ص۴۴۹، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۵۲]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۳، ص۳۳۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۵۳]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۴۲.
ازوی روایت نیز نقل شده است. [۵۴]
ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، ج۱، ص۲۴۵ـ۲۴۶، چاپ هنری لاووست و سامی دهان، دمشق ۱۳۷۰/۱۹۵۱.
ابیات اندکی نیز به او منسوب است. [۵۵]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۴۳.
[۵۶]
عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، ج۳، ص۲۰۸، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
۵.۳ - تبحر در لغتابنانباری [۵۷]
ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۹۶ـ۳۹۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
نوشته است که جوالیقی، آرای غریبی درباره برخی مسائل نحوی ابراز می‌داشت و از این‌رو، جایگاه او در لغت، بلندمرتبه تر از نحو بود؛ البته ممکن است ابراز چنین آرایی بیانگر استقلال و وسعت اندیشه جوالیقی باشد. [۵۸]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، مقدمه رافعی، ص۴، شرح ادب‌الکاتب، قاهره ۱۳۵۰، چاپ افست تهران.
قفطی [۵۹]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۲، ص۵۱، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
جوالیقی را یکی از چهار پیشوای نحو در بغداد معرفی کرده است.جوالیقی، با وجود فضل و دانش، از طعن هجوگویان در امان نمانده و ابیاتی در مذمتش سروده شده است. [۶۰]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۴۴.
[۶۱]
ابن‌کثیر، البدایه و النهایه فی‌التاریخ، ج۱۲، ص۲۲۰، قاهره (۱۳۵۱ـ ۱۳۵۸).
۶ - مذهبابنعماد [۶۲]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۴، ص۱۲۷.
جوالیقی را حنبلی معرفی کرده است.۷ - وفاتوی در ۱۵ محرّم ۵۳۹ [۶۳]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۰۵.
[۶۴]
ابن انباری، ص۳۹۸، ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷)
[۶۵]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۶، ص۲۷۳۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
سال ۵۲۹ مندرج در وجدی [۶۶]
محمد فرید وجدی، دائره معارف القرن الرابع عشر/ العشرین، ج۳، ص۲۷۷، بیروت: دارالمعرفه.
اشتباه است یا ۵۴۰ [۶۷]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج۱۸، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۶۸]
ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۱۱، ص۱۰۶.
در بغداد درگذشت.برخی سال ولادت او (۴۶۵) را، به اشتباه، سال درگذشت وی‌دانسته‌اند. [۶۹]
عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، ج۲، ص۳۰۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
[۷۰]
حاجی‌خلیفه، ج۱، ستون ۷۴۱؛ حاجی‌خلیفه، ج۲، ستون ۱۵۷۷، ۱۷۳۹.
پیکر او را در باب حرب بغداد، کنار قبر پدرش، به خاک سپردند. [۷۱]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج۱۸، ص۴۶ـ۴۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۷۲]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۴۴.
[۷۳]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۳، ص۳۳۶، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۸ - آثارآثار جوالیقی عبارت‌اند از: ۸.۱ - المُعَرَّب مِن الکلام الاعجمی۱) المُعَرَّب مِن الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، که به اختصار، المعرّب [۷۴]
ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
[۷۵]
قعلی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۳، ص۳۳۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰
، ماعُرِّب من کلام العجم [۷۶]
عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، ج۲، ص۳۰۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
و المعرّبات [۷۷]
حاجی‌خلیفه، ج۲، ستون ۱۷۳۹
نیز نامیده شده است.وی در این کتاب کلمات غیرعربی را که در عربی و در قرآن کریم،احادیث نبوی، سخنان صحابه و تابعین و در نظم و نثرعرب به کار رفته، گرد آورده است. جوالیقی در مقدمه خود، در باره ورود کلمات معرّب در قرآن بحث کرده و گفته‌های گوناگون را در این باره نقل [۷۸]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۴ـ ۵، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
و سپس قواعد تعریب را بیان نموده و با ذکر مثالهایی، مباحث خود را مطرح کرده و توضیح داده است که‌اجتماع کدام حرف‌ها، می‌تواند بیانگر معرّب بودن یک واژه باشد. [۷۹]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۶ـ۱۲، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
او گفته‌های لغویان پیش از خود، از جمله ابن‌دُرَید، اَزْهَری، اَصْمَعی و خلیل بن احمد، را آورده است. [۸۰]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
[۸۱]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۱۶۹، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
[۸۲]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۲۸۸، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
او از اشعار عربی نیز شواهد فراوانی ذکر کرده [۸۳]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۵۳، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
[۸۴]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۱۹۱، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
[۸۵]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۲۵۹، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
و گاه گفته است که این واژه‌ها از چه زبانهایی وارد عربی شده‌اند، از جمله از فارسی، سریانی، رومی، عِبْرانی ونَبَطی. [۸۶]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، ج۱، ص۱۴۳، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
[۸۷]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، ج۱، ص۵۳، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
[۸۸]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۱۷۹، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
[۸۹]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۱۹۱، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
[۹۰]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۲۰۴، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
شهرت جوالیقی بیشتر به سبب تألیف همین کتاب است، که بسیاری آن راستوده و تأثیرش را در آثار پسین بیان کرده‌اند. [۹۱]
ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
[۹۲]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۴۲.
[۹۳]
حسین نصّار، ج۱، ص۷۱، حسین‌نصّار، المعجم‌العربی: نشأته و تطوره، ( ۱۴۰۸/۱۹۸۸) قاهره
. [۹۴]
حسین‌نصّار، المعجم‌العربی: نشأته و تطوره، ج۱، ص۷۳، ( ۱۴۰۸/۱۹۸۸) قاهره.
برخی از بزرگان نیز این کتاب را نزد خود مؤلف خوانده‌اند، از جمله ابن‌جوزی. [۹۵]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، ج۱۸، ص۴۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
از نقایص این کتاب آن است که جوالیقی گاه دلیلی برای غیرعربی بودن واژگان بیان نکرده و گاه اصلِ غیرعربی واژگان را نیاورده، مانند کلمه جِرْداب و جاموس،که معرّب گرداب و گاومیش است. دیگر آنکه در ترتیب واژگان فقط حرف نخست آن‌ها لحاظ شده و دیگر حروفِ کلمه ترتیب الفبایی ندارند. جوالیقی در این شیوه از کتاب الجیم ابوعَمْروِ شَیبانی (متوفی ۲۰۶) پیروی کرده و این روش، یافتن واژه را دشوار کرده است. [۹۶]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، مقدمه عبدالوهاب عزام، ص۳ـ ۵، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
کتاب المعرّب چند بار چاپ شده است: به همت ادوارد زاخاو در ۱۲۸۴/۱۸۶۷ در لایپزیگ، احمد محمد شاکر ۱۳۲۱ ش/ ۱۹۴۲ در قاهره. عبدالرحمان در ۱۳۶۹ ش/ ۱۹۹۰ در دمشق. نسخه‌ای از این کتاب با حواشی ابن بَرّی (متوفی۵۸۲) موجود است. بر این کتاب چندین تکمله [۹۷]
مرآه الجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
نگاشته شده است. [۹۸]
عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغه و انواع‌ها، ج۱، ص۲۶۹، چاپ محمد احمد جادمولی، علی‌محمد بجاوی، و محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره.
[۹۹]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر،ص۱۴ـ۱۵، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
۸.۲ - شرح ادب الکاتب۲) شرح ادب الکاتب، در شرح ادب الکاتب ابن قُتَیبه دینوری(متوفی ۲۷۶). وی گاه یک سطر ادب الکاتب را در سه صفحه، با ذکر مباحث صرفی و نحوی و لغوی و شاهد آوردن از اشعار عربی، توضیح داده [۱۰۰]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، شرح ادب‌الکاتب، ج۱، ص۱۲ـ ۱۵، قاهره ۱۳۵۰، چاپ افست تهران.
و گاهی تکمله‌ای بر مطالب کتاب نوشته است. [۱۰۱]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، شرح ادب‌الکاتب، ج۱، ص۲۱۴، قاهره ۱۳۵۰، چاپ افست تهران.
این کتاب با مقدمه مصطفی صادق رافعی در ۱۳۱۰ ش/۱۹۳۱ در قاهره چاپ شده است. ۸.۳ - تکملةُ اِصلاح ما تَغْلَطُ فیه العامّه۳) تکملةُ اِصلاح ما تَغْلَطُ فیه العامّه، که نام آن التکمله فیما تَلْحَنُ فیه العامّه [۱۰۲]
ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
و تتمّه درّه الغوّاص [۱۰۳]
علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، ج۳، ص۳۳۵، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
نیز ضبط شده و درتوضیح اصطلاحات غلط رایج در زبان عربی است [۱۰۴]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۶، ص۲۷۳۷، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۰۵]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۵، ص۳۴۲.
[۱۰۶]
یافعی، ج۳، ص۲۰۸، عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷
.سیوطی [۱۰۷]
عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، ج۲، ص۳۰۸، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
ما تلحن فیه العامّه و تتمّه درّه الغوّاص را دو کتاب پنداشته است.جوالیقی در این کتاب با تکیه بر مسائل لغوی و شواهد شعری عربی [۱۰۸]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، ص۱۹، ۲۸، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
مباحث خود را مطرح کرده است.ابن‌بَرّی حواشی متعددی بر این کتاب نگاشته و مباحث آن را تکمیل کرده است. [۱۰۹]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، ص۲۱، ۵۱، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
این کتاب را نخستین بار، در نبورگ در ۱۲۹۲/۱۸۷۵ در مجله‌ای آلمانی درلایپزیگ منتشر کرد و سپس المجمع العلمی العربی دمشق کتاب را با توضیحات و حواشی عزّالدین تنوخی در ۱۳۱۵ ش/ ۱۹۳۶ به چاپ رساند. [۱۱۰]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۵، ص۱۶۴، ج۱، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۷)، ج۵، نقله الی العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره (۱۹۷۷).
۸.۴ - اختصرا شرح امثله سیبویه۴) اختصار (مختصر) شرح امثله سیبویه ، که تلخیص شرحی است که ابوالفتح محمدبن عیسی عطّار (متوفی ۴۰۰) برالکتاب سیبویه نوشته است. این کتاب را صابر بکر ابوالسعود در ۱۳۵۸ ش/ ۱۹۷۹ در اسیوط مصر منتشر کرده است. ۸.۵ - العروض۵) کتاب العروض، که جوالیقی آن را برای خلیفه مُقتفی لاَمراللّه نوشته است. [۱۱۱]
ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، ج۱، ص۳۹۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷).
۸.۶ - مختصر صحاح الغه۶) مختصر صحاح اللغه، که تلخیصی از الصحاح جوهری است. ۸.۷ - المختصر فی النحو۷) المختصر فی النحو. متن انتقادی این کتاب را محرّم چلبی، به عنوان پایان‌نامه کار‌شناسی ارشد، دردانشکده ادبیات دانشگاه بغداد در ۱۳۴۹ ش/۱۹۷۰ تهیه کرده است. ۸.۸ - ما جاءَ علی فَعَلْتُ و اَفْعَلْتُ بمعنی واحد۸) ما جاءَ علی فَعَلْتُ و اَفْعَلْتُ بمعنی واحد مُؤَلَّف علی حروف المعجم، در توضیح و معرفی افعالی که ثلاثی مجرّد و باب اِفعال آن‌ها به یک معناست. این کتاب به ترتیب حروفی تهجّی گردآوری شده، ولی باب همزه آن پیش از باب یاء آمده است. [۱۱۲]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، ماجاء علی فعلت و افعلت بمعنی واحدٍ مؤلّف علی حروف المعجم، ج۱، ص۷۶، چاپ ماجد ذهبی، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
در این کتاب به ندرت به اشعار عربی استشهاد شده است. [۱۱۳]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، ماجاء علی فعلت و افعلت بمعنی واحدٍ مؤلّف علی حروف المعجم، ج۱، ص۷۲، چاپ ماجد ذهبی، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
ماجد ذَهَبی این کتاب را، بر اساس نسخه دارالکتب الظاهریه، با توضیحات و تعلیقات، در ۱۴۰۲ در دمشق منتشر کرد. نام این کتاب در هیچ جا جزو آثار جوالیقی نیامده است. بروکلمان [۱۱۴]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۵، ص۱۶۴، ج۱، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۷)، ج۵، نقله الی العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره (۱۹۷۷).
شرح مقصوره ابن‌درید را یکی از آثار جوالیقی ذکر کرده است.وی در جای دیگر، [۱۱۵]
کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، ص۷۱، ج۱، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۷)، ج۵، نقله الی العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره (۱۹۷۷).
از شرحی بر قصاید معلّقات، نوشته موهوب بن احمد حصری، نام برده که مترجم عربی کتاب احتمال داده است از جوالیقی باشد.تنوخی نیز در مقدمه تکمله اصلاح ما تغلط فیه العامّه، [۱۱۶]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، ص۲، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب.
از کتاب غلط الضعفاء من الفقهاء جوالیقی، به عنوان اثری که چاپ نشده، نام برده است.در د. اسلام کتاب اَسماء خَیلِ العرب و فُرسانِ‌ها از آثار جوالیقی دانسته شده، حال آنکه این اثر از ابن‌اَعرابی (متوفی ۲۳۱) است و جوالیقی آن را روایتکرده است، همچنان که کتاب نسب الخیل ابن‌کلبی (متوفی ۲۰۶) را نیز روایت کرده است. [۱۱۷]
ابن‌کلبی، تصویر نسخه خطی، ج۱، ص۱۷، کتاب نسب‌الخیل فی الجاهلیه و الاسلام و أخبار‌ها، روایه أبی‌منصور جوالیقی، در کتابان فی‌الخیل، چاپ نوری حمودی قیسی و حاتم صالح ضامن، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۱۸]
۳۲ابن‌اعرابی، تصویر نسخه خطی، ج۱، ص۲۶، کتاب اسماء خیل‌العرب و فرسان‌ها، روایه ابی‌منصور جوالیقی، در کتابان فی‌الخیل، چاپ نوری حمودی قیسی و حاتم صالح ضامن، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن‌اعرابی، کتاب اسماء خیل‌العرب و فرسان‌ها، روایه ابی‌منصور جوالیقی، در کتابان فی‌الخیل، چاپ نوری حمودی قیسی و حاتم صالح ضامن، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. (۳) ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (۱۳۸۶/۱۹۶۷). (۴) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ‌الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۵) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۶) ابن‌دمیاطی، المستفاد من ذیل تاریخ بغداد، چاپ محمد مولود خلف و بشار عوّاد معروف، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۷) ابن‌رجب، کتاب الذیل علی طبقات الحنابله، چاپ هنری لاووست و سامی دهان، دمشق ۱۳۷۰/۱۹۵۱. (۸) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۹) ابن‌کثیر، البدایه و النهایه فی‌التاریخ، قاهره (۱۳۵۱ـ ۱۳۵۸). (۱۰) ابن‌کلبی، کتاب نسب‌الخیل فی الجاهلیه و الاسلام و أخبار‌ها، روایه أبی‌منصور جوالیقی، در کتابان فی‌الخیل، چاپ نوری حمودی قیسی و حاتم صالح ضامن، بیروت: عالم‌الکتب، ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۱) کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج۱، نقله الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره (۱۹۷۷)، ج۵، نقله الی العربیه رمضان عبدالتواب، قاهره (۱۹۷۷). (۱۲) محمدحسین‌بن خلف‌برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران ۱۳۶۱. (۱۳) بطرس بستانی، کتاب دائره المعارف: قاموس عام‌لکل فن و مطلب، بیروت ۱۸۷۶ـ۱۹۰۰، چاپ افست. (۱۴) موهوب‌بن احمد جوالیقی، شرح ادب‌الکاتب، قاهره ۱۳۵۰، چاپ افست تهران. (۱۵) موهوب‌بن احمد جوالیقی، کتاب تکمله اصلاح ماتغلط فیه‌العامّه، چاپ عزالدین تنوخی، (۱۹۳۶)، در المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ الف. (۱۶) موهوب‌بن احمد جوالیقی، ماجاء علی فعلت و افعلت بمعنی واحدٍ مؤلّف علی حروف المعجم، چاپ ماجد ذهبی، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۱۷) موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من الکلام الاعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمدشاکر، قاهره ۱۹۴۲، چاپ افست تهران ۱۹۶۶ ب. (۱۸) حاجی خلیفه. (۱۹) حسین‌نصّار، المعجم‌العربی: نشأته و تطوره، ( ۱۴۰۸/۱۹۸۸) قاهره. (۲۰) ذهبی، تاریخ الاسلام. (۲۱) سمعانی، الانساب. (۲۲) عمروبن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره (۱۳۸۵ /۱۹۹۶)، چاپ افست بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۲۳) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیه الوعاه فی طبقات اللغویین و النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴. (۲۴) عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، المزهر فی علوم اللغه و انواع‌ها، چاپ محمد احمد جادمولی، علی‌محمد بجاوی، و محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره. (۲۵) علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی اَنباه النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰. (۲۶) محمد فرید وجدی، دائره معارف القرن الرابع عشر/ العشرین، بیروت: دارالمعرفه. (۲۷) عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآه الجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۲۸) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله « ابومنصور جوالیقی»، شماره۵۱۴۴. |